Door: Nico Terpstra | Geplaatst: 14 december 2019

Leefstijlgeneeskunde, wetenschap of een nieuwe tak van kwakzalverij?

Is de leefstijlgeneeskunde serieus te nemen?

Leefstijlgeneeskunde, wetenschap of een nieuwe tak van kwakzalverij?

Dames en heren,

In mei van dit jaar lanceerden Meester Kackadorisnominee Hanno Pijl en kompanen in een artikel in NRC een publiciteitsoffensief waarbij leefstijlinterventies werden gepresenteerd als een belangrijk nieuw alternatief voor de gebruikelijke reguliere geneeskunde. Bij de gewone huis- tuin- en keukengeneeskunde is er vrij veel ruimte voor protocollaire medicamenteuze behandeling. Bij leefstijlgeneeskunde worden medicijnen met enige argwaan bekeken, en op zichzelf kan een kritische blik op farmacotherapie nooit kwaad.

Hanno Pijl en zijn leefstijlkundige vrienden en vriendinnen focussen zich op diabetes type 2. Bij type 1 is er een gebrek aan insuline, bij type 2 is de insuline er wel maar het lichaam reageert er niet meer goed op. De behandeling van diabetes type 2 gebeurt momenteel met hulp van gezond eten, veel bewegen en vaak ook medicijnen voor bloedsuiker, bloeddruk en cholesterol. En soms ook met insuline spuiten, om de oplopende bloedsuikers toch onder controle te krijgen. Pijl cs beweren dat ze diabetes type 2 kunnen genezen zodat de patiënt geen medicatie meer behoeft. Kan dat eigenlijk wel?

Diabetesfonds

Het diabetesfonds geeft op zijn website aan dat het permanent omkeren van diabetes niet kan, maar dat gezonder eten, meer bewegen en afvallen er wel voor kan zorgen dat het lichaam weer beter reageert op insuline, waardoor er uiteindelijk een aantal mensen zal zijn dat geen medicijnen of insuline nodig heeft. Dat heet remissie, maar geen genezing. Het in dit NRC-artikel genoemde initiatief van Pijl wil diabetes echter ‘omkeren’. Bij leefstijlgeneeskunde lijkt de definitie van omkeren inmiddels gezet te zijn op een remissie van tenminste twee maanden met wat biochemische parameters.

Dus als je je eigen succes definieert als een korte periode waarin iemand even geen medicijnen of insuline voor zijn diabetes type 2 gebruikt, kun je zeker een paar successen rapporteren na een tijdje. Het probleem zit hem uiteraard in het volhouden van een nieuwe leefstijl. Dat was allemaal allang bekend, maar nu heet het Keer Diabetes Om en is er een nieuwe marketingstrateeg op gezet die waarschijnlijk goede connecties met het NRC heeft.

Leefstijlgeneeskunde

Wat is dan wel leefstijlgeneeskunde?

– Leefstijlgeneeskunde is het onderzoek naar, en de toepassing van, leefstijl in de curatieve gezondheidszorg.
– De definitie van geneeskunde is: wetenschap die de oorzaak en de aard van ziekten opspoort en er de geneesmiddelen (= middel om genezing te bewerkstelligen; medicijn) voor aanwijst.
– Deze definitie wordt toegepast op leefstijlgerelateerde ziekten, met Diabetes 2 als prototype, Voor deze ziekte zou de belangrijkste oorzaak leefstijl zijn.
– Leefstijlaanpassing is volgens leefstijlgeneeskundigen het enige medicijn voor type 2 diabetes, want alleen dit kan genezing bewerkstelligen. Pillen en insuline verlagen wel de bloedglucose, maar laten de onderliggende problemen onaangeroerd.

Hoe dan?

1. Concrete beïnvloeding van het ziekteproces door (combinaties van) voeding, beweging, ontspanning en slaap.
2. Gedragsaspecten aandacht geven die te maken hebben met verandering en volhouden van een gezonde leefstijl. Volhouden, motivatie, eetlust, stress.

De motivatie om een leefstijlregime vol te houden is uiteraard een cruciaal en omstreden aspect bij het beoordelen van wat leefstijlgeneeskunde kan toevoegen aan de huidige, wetenschappelijk onderbouwde aanpak. Het is een prima en loffelijk streven om de schrikbarende toename van obesitas en diabetes type 2 met gezond eten en gezond leven te proberen in te dammen. Pijl en andere leefstijldeskundigen slaan echter door en kruipen tegen de niet-reguliere geneeskunde aan, wat vanuit het perspectief van de VtdK een groter probleem vormt dan de pogingen om de aanzwellende stroom welvaartsziekten af te buigen.

Leefstijlartsen onderscheiden daarbij twee hoofdzaken:

– ‘Leefstijl is geen preventie, maar geneeskunde. De meeste chronische, niet overdraagbare aandoeningen zijn het gevolg zijn van interactie tussen genen en leefstijl. Onze genen kunnen we niet aanpassen. Onze leefstijl wel.’

– ‘Het wordt steeds duidelijker dat een gezonde leefstijl niet alleen preventief werkt, maar ook curatief.’
Bewijs hiervoor is op dit moment nog flinterdun of ontbreekt.

Uitgangspunten leefstijlgeneeskunde

1. Leefstijl heeft invloed op welvaartsziekten
2. Leefstijlinterventies hebben langdurig effect op leefstijl
3. Leefstijlinterventies hebben geen nadelen

Van deze uitgangspunten is de eerste, de invloed van leefstijl op welvaartsziekten onomstreden. Dat leefstijlinterventies langdurig effect op leefstijl hebben is echter nog maar de vraag en soms lijkt het omgekeerde het geval. Het derde uitgangspunt is helemaal twijfelachtig.

Helsinki Businessmen Study

Een klassiek longitudinaal onderzoek met 1.200 zakenmannen uit Helsinki, de Helsinki Businessmen Study leidde tot de bevinding dat men de gezondheidsindicatoren kon verbeteren, zoals bloeddruk en cholesterol, maar toch meer mensen overleden dan in de controlegroep. Dat verschil bleef overeind na vijf, tien en zelfs vijftien jaar

De verklaring lijkt te liggen in het moeilijk grijpbare fenomeen ‘stress’: in 2018 bleek uit analyse van de mortaliteitscijfers van de interventiearm van de HBS dat meer dan drie weken vakantie nemen per jaar de sterfte in de interventiegroep zeer positief beïnvloedt, maar gek genoeg hoor je daar weinig over. Op de keper beschouwd is omgaan met stress door vakantie te nemen ook een leefstijlinterventie.

Misschien geeft het volgen van een strak leefstijlregime naast een druk leven als zakenman extra stress? Bij dit onderzoek valt in ieder geval meteen de toegevoegde waarde van een controlegroep op, iets waar leefstijlpromotoren zoals Jaap Seidell, hoogleraar voeding aan het VU, publiekelijk enigszins bagatelliserend over doen (‘niet nodig’). Ten onrechte, denk ik.

Gezondheidsdorp Leende

Een ander voorbeeld betreft een initiatief van twee artsen in het dorp Leende, waar patiënten het advies kregen om koolhydraatarm te eten. Men viel gemiddeld heel beperkt af, maar een klein deel kwam zelfs aan, gemiddeld zeven kilogram. De kans dat zij last krijgen van diabetes neemt toe en dat zou toegeschreven kunnen worden aan het voedingsadvies (waardoor toename kosten). Ook hier geen controlegroep, en alleen gejuich over een enkel succesje.

Onderzoek van ‘Keer Diabetes2 Om’ met het Louis Bolk Instituut

Hanno Pijl, hoogleraar diabetologie LUMC Leiden, speelt een centrale rol speelt in de leefstijlgeneeskunde, maar hij laat zijn belangrijkste onderzoek naar het omkeren van diabetes 2 uitvoeren door het omstreden antroposofische Louis Bolk Instituut.

Hoe gaat het Louis Bolk Instituut dan met geld van onder andere ziektekostenverzekeraar VGZ onderzoeken of Keer Diabetes2 Om werkt?

Bij de antroposofische wetenschappers loopt momenteel het aanmeldingstraject voor 1900 deelnemers met type 2 diabetes die zichzelf dienen aan te melden en dan €295 moeten betalen om mee te mogen doen. De representativiteit van de studiepopulatie is daardoor erg gecompromitteerd, en dat blijkt verder uit de constatering dat 77% van de deelnemers middelbaar- tot hooggeschoold is.

Als praktijkhoudend huisarts mag ik rapporteren dat dat niet heel erg conform de door ons geobserveerde realiteit is. Daarnaast is er geen controlegroep, waardoor de resultaten van weinig waarde zijn omdat je die niet kan afzetten tegen eventuele negatieve bevindingen. Bij deze opmerkelijke zwakke studieopzet wordt trouwens niet eens een koolhydraatarm dieet gehanteerd, terwijl dit in het Keer diabetes 2 om programma juist een van de pijlers is.

Door CCMO (Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek) is de studieopzet dan ook negatief beoordeeld.

Het onderzoek van de antroposofenclub en Hanno Pijls KDO toetst de volgende hypotheses:

1. deelnemers gebruiken tot twee jaar na afloop van het programma minder medicatie en hebben gezondere bloedwaarden (HbA1C);
2. deelnemers voelen zich tot twee jaar na afloop van het programma bete;.
3. deelnemers hebben minder zorg nodig en hun zorguitgaven dalen.

Het hele onderzoek maar vooral punt 2 geeft serieus zorgen voor het optreden van het zogenaamde Hawthorne effect. Hoogopgeleide en goed in de slappe was zittende type 2 diabeten, met interesse voor leefstijlverandering, gaan door enthousiaste en in het omkeren van diabetes gelovende discipelen van Pijl met liefde, aandacht en totale ondersteuning aan hun leefstijl werken. Wat zegt dat nou over de Nederlandse bevolking in zijn algemeenheid? Vrij weinig, lijkt me.

Discutabel

Dit onderzoek is bij voorbaat discutabel door de gekozen onderzoeksopzet, dus u dient te zijner tijd de ongetwijfeld met veel gejuich gepresenteerde resultaten kritisch te bekijken.

Als een studieopzet ondermaats is (net zoals bij het in een vorig symposium in 2017 door epidemioloog en huisarts Marco Blanker in deze ruimte gefileerde en afgeserveerde onderzoek van antroposofen Baars en Kooreman over de lagere kosten van niet-reguliere behandelwijzen) is de zin ervan bescheiden en nooit doorslaggevend.

Speciaal woord van afkeuring is hierbij op zijn plaats voor de verzekeraar VGZ, die in het najaar van 2019 de wereldberoemde en zeer wetenschappelijk gefundeerde Hoornse Diabetesstudie de nek omdraait, omdat er geen korte termijn winst valt te behalen, maar wel dit uiterst matige onderzoek financieel ruimhartig ondersteunt.

Leefstijlgeneeskunde houdt van niet-reguliere behandelwijzen

In de afgelopen maanden blijkt leefstijlgeneeskunde in snel tempo dichter tegen niet-reguliere behandelwijzen aan te kruipen. De wetenschappelijke geloofwaardigheid – die toch al minimaal is – wordt daardoor in toenemende mate geweld aangedaan. De reden laat zich moeilijk raden: afwijzing door de reguliere wetenschap maar zich thuisvoelen bij anderen die van het reguliere medisch discours worden uitgesloten, dan wel zich afscheiden?

Serieuze voorliefde voor integratieve benadering van de echte geneeskunde (het vermengen van vlaai en koeievlaai, waardoor alles vies gaat smaken, aldus een bekende criticaster van dit soort initiatieven)? ‘Voer voor psychologen’, zou Mulisch zeggen.

We zien als uitgangspunt weliswaar een volslagen redelijke hypothese: door mij samengevat als ‘afvallen is gezond’, die bij het bovengenoemde onderzoek verminkt wordt tot: het Keer diabetes2 Om-programma volgen is goed voor je. Vervolgens neemt KDO een dubieuze antroposofenclub in de arm om het onderzoek uit te voeren.

Intussen schurkt hoofdonderzoeker Pijl aan tegen een instituut dat homeopathie en acupunctuur verheerlijkt. Het betreft de AIM (Academy of Integrative Medicine), die in zijn beginselverklaring op de website hoog opgeeft van homeopathie en acupunctuur. Pijl is lid van de adviesraad en geeft aan integratief ‘angehauchte’ dwaalgeesten les in leefstijlgeneeskunde, daardoor met zijn respectabele professorentitel van het LUMC geloofwaardigheid verlenend aan dit kwakzalversinstituut.

Ander voorbeeld: Huisarts Tamara de Weijer, voorzitter van stichting Arts en Leefstijl werd voorjaar 2019 geïnterviewd door Uitzicht, het tijdschrift van de MMV (voorheen Moermanvereniging) waar zij een lezing voor gaat geven. In dat interview debiteert ze de volgende enormiteiten (zij gaf desgevraagd aan niet verkeerd geciteerd te zijn):

– ‘Cornelis Moerman was een visionair, vind ik. Als we alle kankerpatiënten in Nederland het Moermandieet zouden laten volgen, zou dat fantastisch zijn!’
– ‘Acupunctuur bestaat al 4000 jaar en er is veel onderzoek naar gedaan. Je kunt niet alle acupuncturisten over één kam scheren.’

Bij de door ons gewraakte Academy of Integrative Medicine kan men heden ten dage de basisopleiding integrative medicine en leefstijlgeneeskunde volgen. Het bestuur van de AIM bestaat onder anderen uit de homeopaat Frans Kusse, mindfulnessadept Bram Tjaden en een stel antroposofen. Naast Pijl zitten in de Raad van Advies de al eerdere genoemde Rogier Hoenders, antroposofische lector Erik Baars, de van het wegstrijken van energievelden bekende Martine Busch, TNO-prof Jan van der Greef en ga zo maar door.

Daarmee lijkt leefstijlgeneeskunde definitief toe te treden tot het domein van de niet-regulieren. De docentenlijst van de cursus ‘integrative medicine en leefstijlgeneeskunde’ is de who is who van bekende Nederlanders bij wie de VtdK in het verleden fors vraagtekens heeft gesteld zoals Rogier Hoenders, Ines von Rosenstiel, Piet Leguit, Piet Muskiet et al. En Hanno Pijl dus, die niet alleen maar in de adviesraad zit maar ook actief bijdraagt aan het onderwijsprogramma. Zijn ex aequo eerste plaats bij de Meester Kakadoris-verkiezing van dit jaar is dan ook zeker verdiend, al ging GGZ-voorzitster Jacobine Geel er uiteindelijk met de hoofdprijs vandoor.

Leefstijlgeneeskunde, hoe nu verder?

Huisartsen zijn – bewezen – totaal ongeschikt om grote aantallen patiënten tot persisterende leefstijlveranderingen te motiveren. Reden, kort samengevat: geen tijd. Afvallen is absoluut de ruggengraat van leefstijlverbeteringen en dat is vrijwel uitsluitend te bereiken met dieetaanpassingen. Het is niet zo moeilijk te beginnen aan een leefstijlwijziging, bijvoorbeeld stoppen met roken, het probleem zit vooral in het volhouden ervan.

Daarom is er nu de GLI, de gecombineerde leefstijl interventie. Ik ben niet optimistisch, na recente berichtgeving in, onder andere, het NRC. De leefstijlcoach zit dan wel in het basispakket, maar er zijn er nog maar zo weinig en het verdient niet erg goed. Dus ze branden snel af. Of er ooit voldoende GLI-ers zullen zijn, lijkt me bij voorbaat uitgesloten. En als je net je carrièrepad naar leefstijlinterventies om hebt gebogen, is het heel wel mogelijk dat de wetenschap aantoont dat het niet veel oplevert, waarna de verzekeraars er zonder pardon de stekker uit zullen trekken.

Mijn conclusies:

A. Leefstijlgeneeskunde is een vriendelijke maar vooralsnog onbewezen medische behandelmethode, waar we in beginsel positief tegenover kunnen staan.
B. Het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van leefstijl is vooralsnog hetzij ondermaats, hetzij wijst het soms zelfs naar negatieve effecten (cf. Helsinki Businessmen Study)
C. Afvallen als je te dik bent, en bij beginnende DM2, was altijd al de allerbeste aanpak, daaraan voegt ‘Keer Diabetes2 Om’ nu nog niks toe, maar het proberen mensen gezonder te maken zonder medicijnen an sich verdient de sympathie.
D. Helaas, helaas: om onbegrepen (en onbegrijpelijke) redenen verschaffen leefstijlgeneeskundigen met hun raad en daad legitimiteit en publiciteit aan het AIM, waar kwakzalverij nog volmondig wordt beleden. (Uitsluitend om die reden is de VtdK in het geweer gekomen tegen Pijl en van Os c.s.)

Dank: bij het voorbereiden van het praatje waarop ik dit artikel gebaseerd is, heb ik heel veel steun gehad aan de kritische adviezen van VtdK-lid Sandra Visser, hoofd diëtetiek van de Noordwest Ziekenhuisgroep en klinisch epidemioloog.

Naschrift augustus 2020:

Kritiek op programma ‘Keer Diabetes2 Om’

Dankzij een intensief leefstijlprogramma kan een belangrijk deel van de patiënten met diabetes type 2 duurzaam zonder glucoseverlagende medicatie en zonder insuline, schrijven Nederlandse onderzoekers van het antroposofische Louis Bolk Instituut in Bunnik en van het LUMC, meldt Medisch Contact half augustus.

Hun artikel beschrijft de onderzoeksresultaten van het lifestyle-programma ‘Keer Diabetes2 Om’ (KDO) dat werd ontwikkeld door de stichting Voeding Leeft. Het verscheen in het open access tijdschrift BMJ Nutrition, Prevention & Health van augustus 2020. 

De kritiek op deze publicatie en indirect op het kritiekloze stuk op de website van Medisch Contact is niet van de lucht.

Huisarts Nico Terpstra, auteur van bovenstaande publicatie op deze website, schrijft onder het MC-artikel:
‘Het verbeteren van de leefstijl in het algemeen, en bij DM2 patiënten in het bijzonder, is van cruciaal belang (altijd al geweest trouwens). Een betere leefstijl propageren gaat veel minder ver dan wat de gelovers in “leefstijlgeneeskunde” roepen.. Het grote probleem zit hierbij in de claims van de ‘nieuwe leefstijlgeneeskundigen’, die een waarde aan hun eigen denkbeelden toekennen, waarvoor het bewijs nog geleverd moet worden. In de fameuze Helsinki Businessmen Study over leefstijlinterventie blijkt er zelfs een oversterfte in de interventie-arm, en dat werd duidelijk doordat er een controlegroep in dat onderzoek was opgenomen. Kijk naar de studieopzet en trek uw conclusies. Op basis van het KD2O-onderzoek kan geen enkele conclusie worden getrokken omdat een controlegroep ontbreekt.’

Pim Assendelft, hoogleraar Preventie in de zorg (Radboudumc, Nijmegen) sluit zich in een reactie op het MC-artikel bij Terpstra aan:
‘Belangrijk dat leefstijlinterventies geëvalueerd worden. En veelbelovende resultaten, zeker. We hebben in de geneeskunde behoefte aan interventies die meer verantwoordelijkheid bij de patiënten leggen, een gezonde leefstijl bevorderen en medicatiegebruik verminderen. Maar door de opzet en uitvoering van deze studie levert deze in mijn ogen helaas nog geen “bewijs”.’

 

Nico Terpstra

Gerelateerde artikelen

artikelen - 25 maart 2023

Buitenlandrubriek met o.a.: Sociale media moeten inzicht geven in screening op reclame alternatieven / President Mexico deelt foto van wat volgens hem een ‘elf’ is.

tijdschrift - 10 januari 2023

Wat kwam er allemaal ter sprake tijdens het VtdK-Symposium 'Een kritisch oog op leefstijlgeneeskunde'? Een verslag.

artikelen - 27 december 2022

Buitenlandrubriek met o.a.: Directeur CDC vindt dat misinformatie over vaccinatie grootste bedreiging volksgezondheid is / Tantrabehandeling valt onder prostitutie in Duitsland.