Andrea Evers (1967-2025), onderzoekster van het placebo-effect, overleden

Tot onze grote schrik vernamen we het bericht dat Andrea Evers (1967-2025) op 4 augustus j.l. is overleden aan de gevolgen van kanker. Zij was hoogleraar psychologie in Leiden en werd vooral bekend wegens haar onderzoek naar het placebo-effect.

Het placebo-effect is het fenomeen waarbij een persoon een gunstig gezondheidsresultaat ervaart van een behandeling, of zelfs van de suggestie van een behandeling, die geen inherente geneeskrachtige eigenschappen heeft. Een placebo is een middel dat niet werkt maar wel helpt. De perfecte definitie van kwakzalverij, met de aanvulling dat er ook van reguliere pillen, prikken en zelfs operaties een sterk placebo-effect kan uitgaan.

Met haar onderzoek bracht Evers niet alleen in kaart hoeveel placebo-effect er uitgaat van medische behandelingen, maar wilde zij nog meer begrijpen hoe het placebo-effect nou werkt. En hoe je die kennis kunt gebruiken om medische behandelingen te verbeteren.

Placebo en nocebo

Evers was niet alleen een gedreven onderzoekster. Zij had er ook veel plezier in om enthousiast over het placebo-onderzoek te vertellen. Daarbij schuwde zij het publiek en de media niet. Zo accepteerde zij in 2018 onze uitnodiging om te spreken tijden het symposium van de Vereniging tegen de Kwakzalverij over het placebo-effect. Zij gaf er een levendige en interactieve presentatie over het placebo-effect. Haar collega Fabian Wolters had zij gevraagd om een voordracht te geven over het nocebo-effect, de tegenhanger van het placebo-effect: het idee dat een fysiologisch niet werkzaam middel schade veroorzaakt en klachten en bijwerkingen veroorzaakt. Daarbij gaat het niet alleen om ingebeelde bijwerkingen van geneesmiddelen zoals het bijsluitereffect, maar ook om niet te verklaren effecten van niet bestaande bijwerkingen (denk aan onverklaarbare bijwerkingen van vaccins en mobiele telefoontjes). De beide voordrachten zijn terug te vinden op YouTube en op de website van de VtdK.

Evers deed geen onderzoek naar het placebo-effect van alternatieve behandelingen, maar was vooral geïnteresseerd in placebo in de reguliere zorg. Zij vertelde dat 60% van de reguliere artsen middelen voorschrijven met het doel om een placebo-effect te verkrijgen “In sommige culturen kan het gewoon niet dat je zonder een medisch voorschrift bij de dokter weggaat”. De grootte van het placebo-effect hangt af van de indicatie en werkzaamheid van het middel. Bij dermatologische anti-jeukmiddelen werkt een placebo bijna even goed als het werkzame middel. Bij pijnstillers wisselt de mate van het placebo-effect: “Hoe meer ritueel, hoe groter het effect van het medicijn zelf. Maar gemiddeld kan 50% van het effect van een medische behandeling worden toegeschreven aan het placebo-effect.”

Placebo als geneesmiddel

Evers wist als geen ander hoe groot en sterk het placebo-effect is, maar zij was er geen voorstander van om het placebo-effect als geneesmiddel in te zetten. Zij waarschuwde daarbij voor ongewenste effecten van placebo. Placebo werkt via conditionering, en dat is niet altijd gunstig. Denk aan het nocebo-effect, waarbij patiënten altijd bijwerkingen hebben bij ieder willekeurig middel. Of denk aan een aangeleerde afhankelijkheid van middelen, vaak al van jongs af aan, met het risico op echte bijwerkingen wanneer patiënten te vaak te veel middelen gebruiken. Daarnaast zijn verwachting en vertrouwen sleutelbegrippen in de arts-patiëntrelatie, het willens en wetens misleiden van de patiënt met een onwerkzaam middel schaadt deze basis van goede zorg. Conditionering is niet hetzelfde als inbeelding; conditionering kan wel degelijk biologische processen beïnvloeden, zoals het immuunsysteem en het endocriene systeem. Maar er is nog veel te weinig bekend hoe dat werkt en hoe we dat effect nuttig kunnen inzetten. Om al die redenen, maakte Evers duidelijk, is het willens en wetens aanwenden van het placebo-effect in reguliere zorg en in de kwakzalverij niet goed. Zij pleitte daarbij voor transparantie in de spreekkamer, waarbij placebo en nocebo van een behandeling openlijk met de patiënt worden besproken. Inclusief de onverwachte en vaak ongewenste bijeffecten van de voorlichting zelf.

Met de dood van Andrea Evers verliest ons land een groot wetenschapster, en indirect een steun in de bestrijding van kwakzalverij. Haar onderzoek ging vooral over placebo in de reguliere zorg en nauwelijks over de risico’s ervan in de kwakzalverij, waarbij placebo-effect het belangrijkste aantoonbare effect is. Haar onderzoek maakt duidelijk dat er weinig goede redenen zijn en wel risico’s om het placebo-effect willens en wetens na te streven.